تبصرة العوام

تَبْصِرَةُ الْعَوام، کتابی در بیان عقاید ادیان و مذاهب، به‌ویژه فرقه‌های اسلامی، به زبان فارسی، نوشتۀ جمال‌الدین محمدبن حسین بن حسن رازی (د پس از 630ق / 1233م).
آنچه تاکنون دربارۀ تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، میان پژوهشگران،مایۀ گفت‌وگو و مناقشۀ بسیار بوده، به نویسندۀ کتاب و تعیین روزگار وی مربوط می‌شده است: درمقدمۀ پاره‌ای از نسخه‌های‌کتاب، از نویسنده با لقب «سیدمرتضى» یا «مرتضى» یاد شده، و این موجب گردیده است تا برخی او را همان سیدمرتضى،دانشمند بزرگ شیعی (د‌436ق / 1044م) بپندارند (اقبال، «ب»، «ه‍ ‌»)؛ اما در کتاب اشاره‌هایی هست ــ از جمله به فخـرالدین رازی (د 606ق / 1209م) (نک‍ : رازی، تبصرة...، 120، 253) ــ که نشان می‌دهد زمان تألیف قطعاً پس از 580 یا 600ق / 1184 یا 1204م بوده است (اقبال، همانجا؛ نیز نک‍ : شبیری، 8 / 46- 48، 9 / 54- 57). 
نظر مشهور دیگر این بوده که نویسنده، دانشمند شیعی، صفی‌الدین ابوتراب مرتضى بن داعی رازی است (خوانساری، 7 / 156؛ افندی، 3 / 308؛ نیز نک‍ : آقابزرگ، 3 / 318- 319؛ اقبال، «و»؛ شبیری، 10 / 54-55). اگرچه دربارۀ تاریخ ولادت و وفات این دانشمند،آگاهی دقیقی در دست نیست، اما بنابر پاره‌ای آگاهیهای پراکنده، انتساب تبصرة العوام به او نیز مردود شمرده شده است (برای تفصیل، نک‍ : همو، 10 / 55 بب‍ ؛ نیز نک‍ : قزوینی، 2 / 34-36).پس از آنکه اثر دیگری از نویسنده، با نام نزهة الکرام و بستان العوام به دست آمد (برای تفصیل، نک‍ : دانش‌پژوه، 118-120) که در این کتاب به نوشتۀ دیگرش، تبصرة العوام اشاره کرده بود (رازی، نزهة...، 1 / 1، 185، 291)، روشن شد که نویسنده یکی از دانشمندان شیعی، به نام جمال‌الدین محمدبن حسین رازی است (نک‍ : آقابزرگ، 24 / 123). نویسندۀ کشف الحجب و الاستار نیز که به احتمال بسیار، به نسخۀ کهنی از تبصرة العوام دسترسی داشته، از همین دانشمند شیعی به عنوان نویسنده نام برده است (نک‍ : کنتوری، 96، البته نام پدر نویسنده در این مأخذ حسن آمده است).

البته دربارۀ این نویسندۀ شیعی تاکنون آگاهی دیگری به دست نیامده، اما بطیطی چند سطری پیش از نقل انجامه، نسبت «آبی» را نیز به نسبت رازیِ نویسنده افزوده (نک‍ : گ 175 ب) و می‌دانیم که آبه یا آوه (ه‍ م) در نزدیکی قم، یکی از کهن‌ترین سکونتگاههای‌شیعی در ایران بوده است(نک‍ : کچویی، 1 / 562 بب‍‌‌ ). اگر این نسبت درست باشد، نویسندۀ تبصرة العوام، یا دست کم خاندان او اهل آوۀ قم بوده، یا مدتی در آنجا سکونت داشته‌اند. همچنین باید به این نکتۀ مهم اشاره کرد که اگرچه نام و نسب نویسنده،در آغاز و انجام نسخۀ ترجمۀ عربی چند بار تکرار شده است، اما لقب «المرتضى» در آن دیده نمی‌شود. چنان‌که گفته شد، رازی کتاب دیگرش، نزهة الکرام را پس از تبصرة العوام تألیف کرده، و بنابراین، تا مدتی پس از 630ق زنده بوده است.

کتاب تبصرة العوام پس از بیان الادیان (نک‍ ‍: ه‍ د، ابوالمعالی)، یکی از مهم‌ترین متنهای شناخته شده به زبان فارسی در موضوع ملل و نحل است، اما لحن احتجاجی نویسنده بر همۀ کتاب غلبۀ تمام دارد. رازی در آغاز تصریح کرده که این کتاب را به خواهش «جماعتی از سادات عظام و علما و غیرهم» نوشته است (ص 1). سپس یادآور می‌شود که جانب اختصار را رعایت می‌کند و در جاهای دیگری از کتاب نیز بر این نکته تأکید کرده است (مثلاً نک‍ ‍: ص 21، 27). 
تبصرة العوام مشتمل بر 26 باب است و نویسنده فهرستی از بابهای کتاب را در مقدمه ارائه داده است (ص 2-3). باب نخست به «مقالات فلاسفه و امثال ایشان» اختصاص یافته (ص 4-12)، و نویسنده در بیان آراء فیلسوفان ــ که به قول او «این قوم را خَبط بسیارست» (ص 10) ــ به‌طور کلی بر اثری از ابونصر فارابی تکیه داشته است (ص 5). دو باب بعدی را به بیان «مقالات مجوس و دین ایشان» (ص 13-21)، و «بعضی از مقالات جهودان و ترسایان و صابیان» (ص 22-27) پرداخته است. 
از باب چهارم تا باب هجدهم، مشتمل است بر «ذکر اصل فرق اسلام و مقالات ایشان» (ص 28 بب‍ ‌). در میان این بابها، باب دوازدهم، به «مقالات اهل تناسخ» (ص 87-90) و باب شانزدهم، به «مقالات صوفیان» (ص 122-133) اختصاص داده شده است. اهمیت عقاید صوفیه در نظر نویسنده چندان بوده که برای بیان و سپس پاسخ به آراء قشیری در رسالۀ مشهور او، در باب هفدهم یکسره به این موضوع پرداخته است (ص 134-141). باب نوزدهم تبصرة العوام مشتمل است بر بیان عقاید و آراء کسانی که «ایشان را شیعه خوانند» (ص 167-193). 6 باب بعدی کتاب در اثبات حقانیت مذهب شیعۀ اثنى عشری و بیان عقاید ایشان و پاسخ به مخالفان اختصاص یافته است (ص194 بب‍‌ ). در این میان، نویسنده در باب 24، از «بعضی از فضایح بنی‌امیه و زندقۀ ایشان» یاد کرده است (ص 251-260). واپسین باب کتاب، «در ذکر چند مسئله» است «که بر امامیه تشنیع می‌زنند» (ص 268-272). 
ازجمله بابهای کتاب که نویسنده برخلاف معمول، به تفصیل گراییده، باب دهم است، «در مقالات کرامیان و اول ظهور ایشان» (ص 64-75). چنان‌که ملاحظه می‌شود، نویسنده در ترتیب بابها از طرح خاصی پیروی نمی‌کرده است؛ مثلاً در باب پنجم که به «ذکر فرق خوارج و مقالات و ابتدای کار ایشان» اختصاص یافته است (ص 36-46)، نویسنده ضمن بیان اینکه هر فرقه‌ای «دعوی کنند که دین و اسلام و ایمان آنست که اعتقاد ایشانست»، لازم دیده است تا نخست از «ذکر دین و ایمان و اسلام» یاد کند (ص 36). 
کتاب تبصرة العوام از حیث منابع نیز قابل توجه است؛ به‌ویژه که پاره‌ای از مآخذ نویسنده از میان رفته، و یا هنوز به دست نیامده است. مسلم است که رازی در بیان آراء و عقاید ادیان و مذاهب، در بسیاری از موارد بر منابع فرقه‌شناسی تکیه داشته، و از آنها تأثیر پذیرفته است، اما در موارد خاصی برای بیان عقاید اصحاب ادیان و فرق، به مآخذ خود تصریح کرده است. مثلاً در بیان دیانت زردشتی از دو کتاب خاص ایشان نام برده (نک‍ : ص 16)، و همچنین در مباحث مربوط به تاریخ سدۀ 1ق / 7م، از آثار واقدی و بلاذری یاد کرده است (ص 30، 32، 46، 216). در مبحث مربوط به کرامیه، نویسنده یکسره بر اثری از قاضی ابوجعفر زوزنی (نک‍ ‍: سبکی، 3 / 143-145) تکیه داشته است (ص 65، نیز نک‍ : بطیطی، گ 52 ب). ازجمله مآخذ مهم او، کتابی است از محمدبن عبدالکریم شهرستانی (د 548ق / 1153م) در شرح سورۀ یوسف (ص 160؛ برای این اثر، نک‍ ‍: یاقوت، 3 / 344). 
از دیگر مآخذ نویسندۀ تبصرة العوام می‌توان این آثار را نام برد: مختلف الحدیث از ابن قتیبه (ص 52)، و المعارف همو (ص 220)، تاریخ ابوبکر خوارزمی (ص 94)، محاضرات راغب اصفهانی (ص 103)، القسطاس المستقیم محمد غزالی (ص 118)، الزّینة ابوحاتم رازی (ص 146) و الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی (ص 164) و مقالات ابوالحسن اشعری از ابن فورک (ص 111). 
زبان تبصرة العوام بسیار روان و غالباً بدون پیچیدگی است و نویسنده در بیشتر موارد، جمله‌های عربی را ترجمه کرده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده، اما بهترین چاپ، از آن عباس اقبال آشتیانی است که در 1313ش در تهران و با انتساب به سیدمرتضی بن حسنی رازی منتشر شده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق؛ اقبال آشتیانی، عباس، مقدمه و تعلیقات بر تبصرةالعوام (نک‍ ‍: هم‍ ، رازی)؛ بطیطی، حسین، ترجمۀ تبصرة العوام، نسخۀ خطی کتابخانۀ شمارۀ 2 مجلس شورای اسلامی (سنای سابق)، شم‍ 1256؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1411ق / 1991م؛ دانش پژوه، محمدتقی، «کتاب‌شناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1343ش، ج 12؛ همو و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتب خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (شم‍ 2، سنای سابق)، تهران، 1359ش؛ رازی، محمد، تبصرة العوام، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1313ش؛ همو، نزهة الکرام و بستان العوام، به کوشش محمد شیروانی، تهران، 1361ش؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، 1413ق / 1992م؛ شبیری زنجانی، موسى، «مؤلف تبصرة العوام»، مکتب اسلام، قم، 1338ش، ج 1، شم‍ 8-10؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347ش؛ کچویی قمی، محمدعلی، انوارالمشعشعین، به کوشش محمدرضا انصاری قمی، قم، 1381ش؛ کنتوری، حسین، کشف الحجب والاستار، قم، 1409ق؛ یاقوت، بلدان.